بُستی ، ابوالقاسم اسماعیل بن احمد جیلی ، مؤلف زیدی و معتزلی مذهب اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم . از زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست . احتمالاً او یا خانواده اش از بُستِ سیستان برخاسته اند، اما در جوانی ، مدتی در مشرق گیلان به سر می برده و در آنجا پیرو مکتب فقهی زیدی الناصر لِلحق (متوفی 304) شده که در آن سرزمین متداول بوده است . مدتی پیش از 389، مرید متکلم برجستة معتزلی ، عبدالجباربن احمد همدانی بود و در همان سال ، با مرادش که در ری می زیست ، به مکه رفت و در بازگشت مدتی در بغداد اقامت کرد. در آنجا بستی با ابوبکر محمد باقلاّ نی * اشعری ، مناظرة کلامی کرد، زیرا عبدالجبار مناظره با باقلاّ نی را دون شأن خود می دانست . در فاصلة میان 403و411، میان جماعتهای زیدی و سنّی در ری اختلاف افتاد، ازینرو بستی به آمل رفت و در آنجا از او دربارة روز غدیر خم و شایستگیهای ابوبکر و امام علی علیه السلام سؤال شد.
او ضمن اذعان به فضیلت امام علی علیه السلام و تأکید بر مشرک نبودن آن حضرت از ابتدا، دربارة ابوبکر تعبیر و تشبیهی به کار برد که خشم و احساسات اهل سنت را برانگیخت . پس از سه روز، ابن سیف دینوری ، حاکم دست نشاندة منوچهربن قابوس زیاری ، او را از آمل تبعید کرد(مُحَلّی همدانی ، حدائق الوردیة فی ذکر ائمة الزیدیة ، در مادلونگ ، > متون عربی < ، ص 289ـ290). از قرار معلوم ، او به ری باز می گردد، زیرا که در 415 در مراسم تشییع عبدالجبار شرکت کرده بود (مِسوَری ، به نقل از ابویوسف عبدالسلام قزوینی ). جُنداری ، که منبعی متأخر است ، تاریخ درگذشت او را حدود 420 ذکر کرده است . ادعای جنداری حاکی از اینکه بستی ملازم امام المؤیّد باللّه و ناقل تعالیم شرعی او بوده و در آثار فقهی زیدی به «الاستاذ» شهرت داشته ، نادرست است و ناشی از اشتباه گرفتن او با ابوالقاسم بن تال استاذ هَوسَمی است . ابن شهرآشوب از او با نام «قاضی » ابوالقاسم بستی یاد کرده است .
از آثار اوست : 1) مِن کشف اسرار الباطنیّه و غَوار مذهبِهِم ، چکیدة ردیّه ای بر مذهب اسماعیلی است که بخشهایی از آن به جا مانده است (نسخة خطی کتابخانة آمبروزیانا،گریفینی ،
ش 41). این اثر ظاهراً در حدود 400 نوشته شده و شامل گفتارهای ارزشمندی از متون اسماعیلی ، بویژه کتاب المحصول ، اثر مفقود شدة محمدبن احمد نَسَفی است ؛ 2) کتاب البحث علی " ادلَّة التکفیر و التَفسیق ، بحثی دربارة معیارهای تشخیص عقاید بدعت آمیز، بویژه آنهایی است که با تعالیم معتزلی در باب توحید و عدل منافات دارد و کفر و گناه کبیره محسوب می شود. این کتاب شامل بخشی دربارة جایگاه خلفای نخستین و مخالفان علی علیه السلام از دیدگاه زیدی است و احتمالاً پس از 415 نوشته شده است ، چون به دنبال نام عبدالجبار «رَحِمَهُالله » آمده است (بخش بزرگی از این اثر که در نسخة خطی ناقص برلین موجود نیست ( رجوع کنید به اشترن ، ص 19 ) در نسخة خطی لیدن Or 2973A درج شده است ). جنداری به آثار دیگری از بستی اشاره کرده که عبارت است از: 3) الموجَز ، در شرح مذهب فقهی الناصر للحق . بستی ظاهراً بر آن شرحی نوشته که در حاشیة نسخه ای از کتاب الاِبانة ابوجعفر هوسمی از آن نقل قول شده است . ( آرای فقهی بستی مکرر در شرح الناصریات اثر سیف الدین المنصور باللّه نیز نقل ، و در مواردی از آن به گفتة بستی احتجاج شده است ) (نسخة خطی کتابخانة مجلس ، مجموعة خوئی ، ش 235)؛ 4) کتاب المراتب فی مناقب اهل البیت ، دربارة فضائل خانوادة پیامبر. محلّی همدانی ( حدائق ، در مادلونگ ، ص 253) با استناد به امام المهدی لدین اللّه بن الداعی (متوفی 359) آن را نقل کرده است . ابن شهرآشوب ظاهراً آن را کتاب الدَرَجات ، و رضی الدین بن طاووس (ص 96ـ97، 202) فضائل علی بن ابی طالب و مراتب امیرالمؤمنین خوانده است . به قرار معلوم ، نسخة ابن طاووس فقط بخش راجع به علی علیه السلام را داشته است ؛ 5) کتاب الباهر ، دربارة تعالیم فقهی الناصر للحق است که نام آن در کتاب سبیل الرَشاد الی معرفة ربّالعباد اثر محمدبن حسین بن امیرالمؤمنین ذکر شده است (نسخة خطی وین ، مجموعة گلاسر ، ش 179)؛ 6) کتاب المعتَمَد فی الامامة ، دربارة امامت بر طبق تعالیم زیدی است که بستی در کتاب البحث (ش 2) خود از آن یاد کرده است .
منابع :
(1) محمد محسن آقا بزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983، ج 20، ص 289ـ290؛
(2) ابن شهرآشوب ، معالم العلماء ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1353/1934، ص 129؛
(3) ابن طاووس ، الیقین فی امرة امیرالمؤمنین ، نجف 1369/1950؛
ابن مرتضی ، طبقات المعتزلة ، چاپ سوزانا دیوالد
(4) ویلتسر، ویسبادن 1961، ص 117؛
(5) حسن بن محمد جشمی ، شرح عیون المسائل ، در عبدالجبار، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة ، چاپ فؤاد سید، تونس 1974، ص 385ـ386؛
(6) احمدبن عبدالله جنداری ، تراجم الرجال ، در عبدالله بن مفتاح ، المنتقی المختار ، قاهره 1332ـ1341/ 1914ـ1923، ص 7؛
(7) احمدبن سعدالدین مسوری ، تحفة الابرار ،نسخه های خطی وین ، گلاسر، ش 12، و آمبروزیانا، ش 278 F ؛
(8) E. Griff ? ni, "Die jدngste ambrosianische Sammlung sدdarabischer Handschriften," ZDMG , 69 (1915), 81;
(9) W. Madelung, Arabic texts concerning the history of the Zayd ? ? Ima ? ms of T ¤ abarista ? n, Daylama ? n and G ? ? la ? n, Beirut 1987, 213;
(10) S.M. Stern, "Abu ? "l-Qa ? sim al-Bust ? ? and his refutation of Isma ? ` ? ? l ? ? sm," JRAS (1961), 14-35;
repr. in idem, Studies in early Isma ? ` ? ? l ? ? sm, Jerusalem 1983, 299-320.
/ و. مادلونگ ( ایرانیکا ) /
