حکـــــــــــــــــــــــــــمــــــــــــــــــــــــــت

بنام  خدا

 مفهوم شناسی یا  مصطلحات  شیعه شناسی

تعریف ابن اثیر جزری در النهایه 

حصر الشیعه الفرقه من الناس وتدعی علی الواحد واثنین و الجمع والمذکر به لفظ الواحد معنی الواحد وقد غلب هذالاسم علی کل من یضعم انه یتولی علیا و اهل بیته ی حتی صار له اسما خاصا و اذا قیل فلان من الشیعه عرف  انه منه ، و تجمع الشیعه علی الشیعه و اصلها من المشایعه و هی المتابعه

سایر لغت شناسان  هم مانند فیروز آبادی و ابن منظور معانی همسویی را با این تعریف ذکر کرده اند .

نتیجه سخن شناسان واژه شیعه از نظر لغوی وضع موضوع له عام دارد به معنی مطلق یاری و همراهی  اما بر اثر کثرت استعمال از باب تغلیب ، در شیعیان علی ابن ابی طالب علم شده علم شده و از آن معنای عام انصراف پیدا کرده به شیعیان علی ابن ابی طالب ، البته این استعمال و تغلیب تنها در شیعه نیست بلکه در خیلی از اسم ها همین طور استعمال وجود دارد مانند مسلم .

ازهری در رابطه با شیعه بدون در نظر گرفتن معنای لغوی این واژه می گوید : الشیعه قوم یحزون هوا عترت النبی (ص) یقالونهم . شیعه به کسانی اطلاق می شود که محبت و عشق عترت پیامبر را در دل می پروانند .

ابن خلدون { یکی از بزرگترین لغت شناس و جامعه شناس ، کسی که دارای علم تحلیل تاریخ کتاب معروف ایشان العبر است { جمله معروف قتل الحسین بصیف جده که البته به ایشان نسبت دادند ) ابن العربی کتاب معروف العواصم و الغواصم و احکام القرآن پردازش سخن معروف از ابن العربی است که ابن خلدون پر و بالش داد   } در کتاب مقدمه کتاب العبر ص 210چاپ دارالفکربیروت  می گویند : اعلم ان الشیعه لغه هم السهب التباع و یطلق فیه عرف الفقها ء والمتکلمین من الخلف السلف و علی اتباع علی و بنیه (رضی الله عنه )

سه خصوصیت به صورت مانعه الخلو با توجه به تعاریف بالا در معنا و مفهوم واژه شیعه قید شده است  

1 – اطاعت

2- یاری دادن

3 – موافقت و همراهی 

استعمالات قرآنی لفظ شیعه

کتاب الزینه فقه الغه ابوحاتم رازی ( متوفی 322 قرن چهارم زندگی کرده است یک از بزرگان اسماعیلی محسوب می شود ، معروف است که ابو زکرّیای رازی مناظره معروفی وجود دارد { مفردات راغب اصفهانی نیز فقه الغوی است } ) در کاربرد قرانی لفظ شیعه  آورده است :

شیعه در لغت به معنای حزب دسته و گروه است خداوند عزوجل در قرآن می فرماید: کسانی که دین خود را پراکنده کردند وگروه گرو شدند .

ابوعبیده  از اولین مفسران جهان اسلام در تفسیر این آیه می گوید : یعنی به فرقه ها و احزاب تبدیل شدند ، کل حزب بما لدیهم فرحون یعنی هر گروهی هر آنچه دارند دلخوش هستند ، و در اینجا یعنی همان هر شیعه هر فرقه . همچنین اگر در میان مردم  خبری پخش و پراکند شوند می گویند شاء الخبر فی الناس . هر دوی این معانی دلالت دارند بر تفرقه و تشتت و جدائی که ابن القیم نیز به همین معانی استناد کرده و می گوید همین معنا از شیعه به دست می آید .

مجاهد نیز در تفسیر این آیه می گوید : شیعه یعنی امت ، هنگامی که گفته می شود آن شخص از شیعیان فلانی است یعنی همراه او راه می رود ، یعنی مشایعت . و متعابعت .

کسائی می گوید : تشیّع به معنای تعاون است ، و شیعه در آیه مذکور به معنای هریک از یاری کنند گان بوده و تشایعوا هم به معنای تعاونو ا است 

ابوعبید گفته است از همین باب است که به مرد شجاع می گویند مشیع و گاهی نیز شیعه به معنی پراکندگی است از همین باب است معنای حدیث از ابن مسعود یا سعد پرسیدن که چه چیزی تو را از چنین و چنان کاری باز میدارد گفت من اکراه دارم که پیش رسول خدا بیایم و ایشان به من بگویند شیعت بین امتی ، یعنی امت مرا پراکند و متفرّق ساختی .

شیعا در آیه کانو شیعا  نیز از همین قبیل و به معنای فرقا امده است .

ابوعبیده ه در باره آیه شیع  الا ولین گفته است   شیع یعنی امم پیشین در کلام ابوعبیده بین صدر وزیل آن تناقض است ، و مفرد آن شیعه است و به دوستان نیز شیعه می گویند وی در باره آیه و جعل اهلها شیها نیز گفته است شیعه یعنی فرقه ها و شیعه علی را بدین جهت بدین نام خوانداند که آنها فرقه ی بودند که از آن پیروی و به آن کمک کردند . بدین جهت به پیروان علی گفتند شیعه علی و به پیروان معاویه احزاب گفته شده است . از اینجا روشن می شود که لفظ شیعه اساسا به پیروان علی (ع) اطلاق شده است .

بنابراین واژه شیعه بدو صورت ذکر می شود

1-  معرفه  مانند الشیعه 2- نکره مانند شیعه

هر گاه با الف ولام استعمال شود مانند هولاء الشیعه  مراد شیعه علی (ع) است و گروه مشهور به شیعه و اگر بدون الف ولام به کار رود به شخص خاصی مدنظر است که با اضافه معرفه می شود .

ابن القّیم نظری متفاوت با نظریات بالا ذکر می کنند و می گوید در کاربرد قرآنی واژه شیعه و کلمات مترادف مشتقات آن معانی زشت و نا پسندی دارند زیرا در این واژه مفهوم شیاع و اشاعه که ضد ائتلاف و اجتماع نهفته است و از همین رو در کاربرد آن در قرآن مختص فرقه های گمراه و اختلاف افکن و هرج و مرج طلب است . (کتاب اصول المذهب ج1 ص 34 الشیعه ناصرالغفاری )

ابوزهره نیز اعتقاد دارند که منشا و خاستگاه تشیع یهود است که توسط عبدالله بن سبا به وجود آمده است .

نتیجه :    لفظ شیعه از نظر لغت و قرآن     عام استعمال شده است

شیعه از نظر اصطلاحی

از نظر کاربرد تاریخی و اصطلاحی از معنای عام انصراف پیدا کرده به معنای خاص ، که این معنای خاص پیروان علی بن ابی طالب و فرزندانش ( فیومی ، ابن منظور ، ازهری ، متکلمین مانند ابن خلدون )

مرحوم شیخ مفید در کتاب اوائل المقالات  ص 35 می گوید معنای شیعه دو جور استعمال می شود

1 شیعه 2 الشیعه    { ابوحاتم رازی نیز همین تعبیر را دارند }  وقد یسقط من لفظ شیعه علامه تعریف التی هی الف و لام و یضاف لفظ منه من لتبعیض و یقال هولاء من شیعه بنی امیه او من شیعه بنی العباس  او من شیعه من فلان او فلان و اما اذا دخل علامه التعریف فهو علی التخصیص لامحاله لاتباع  امیرالمومنین علی سبیل ولاء والعتقاد بامامته بعد الرسول بلافصل ونفی الامامه من تقدمه فی مقام الخلافه . شیعه در لغت ، به معنای پیروان و یاوران است و بر مفرد و تثنیه و جمع و نیز مذکر و مونث به طور یکسان اطلاق می شود در اصطلاح شیعه به پیروان علی علیه السلام گفته می شود که معتقد به امامت و خلافت بلا فصل او از طریق ( نصب ) و ( نص ) پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله هستند .البته این تنها در واژه شیعه نیست در واژه اسلام نیز همین جور است .

کثرت استعمال و تغلیب در طول تاریخ به گونه ی بوده است که ذهن معطوف می شود به شیعیان علی بن ابی طالب است .مضافا بر اینکه از ان روایات تفضیلی در رابطه با فضیلت اهل بیت (ع) از رسول خدا (ص)  به ما رسیده نباید غفلت کنیم. یعنی یکی از مباحث جدی که در تعیین حدود و ثغور واژه شیعه به داد ما میرسد  ، همین احادیث پیامبر (ص) است  متاسفانه در خصوص روایات تفضیلی اجحاف زیادی در خصوص تشیع شده است و درا ین کتابها روایات تفضیلی ذکر شده است ولی تعریف معنوی کرده اند   (کتاب منهاج السنه ابن تیمیه دررد کتاب مفتاح الکرامه ) (الصواعق المحرقه ابن هجر مکی ) ( تهذیب التذهیب ) و(ابن هجر عسقلانی  فتح الباری فی شرح صحیح بخاری ) ( الشیعه واهل البیت نویسند احسان الهی زهیرص 52 ) ( اصول المذهب  الشیعه ج 1 صفحات 31و32و35و56ناصر الغفاری ) (احمد امین در فجرالاسلام )( الوشیعه موسی جار الله {مرحوم علامه سید محسن رد بر این کتاب نوشته نقض الوشیعه})

ابوحاتم رازی در کتاب الزینه می گوید واژه شیعه جز چهار واژه اولیه ی است که در زمان رسول الله استعمال شده است .

در معنای اصطلاحی کلی است 

آیا می شود واژه شیعه را یک تعریف جامع و مانع نمود یا نمی شود ؟

در جواب می گوییم که می شود ولی نیاز به دقت و تلاش بیشتری است ، عقیده به امامت علی و آل علی براساس نص و روایت است

تعاریف واژه شیعه

1 -  شهید ثانی  الشیعه من شایع علیا ای اتبعه و قدمعه علی غیره فی الامامه و ان لم یوافق  علی باق الائمه فیدخل  فیهم  الامامیه والاجارودیه( توضیح ایشان معتقد بودن که پیامبر به علی تصریح وصفی کرده است نه اسمی ) من الزیدیه ولاسماعیلیه غیر ملاحظه منهم الواقفیه والفتحیه     ( شهید ثانی ج2 ص 228 شرح لمعه )

2-  شیخ مفید الشیعه هم من شایع علیا و قدمهم علی اصحاب رسول الله و اعتقد انه الامام بوصیته من رسوالله او به اراده من الله تعالی نصا کما یری الامامیه او وصفا کما یری الجارودیه ( موسوعه عتبات مقدسه شیخ مفید ص 96) خصوصیات : پیروی از علی در عمل و گفتار و مقدم داشتن پیامبر بر سایر اصحاب

3 - تعریف نوبختی : الشیعه هم فرقه علی ابن ابی طالب المسمون بالشیعه علی فی ضمن نبی و من وافق موده موده علی ( فرق الشیعه ص 36) شیعه نخستین فرقه اسلامی است ؛ آنان پیروان علی (ع) و معتقدان به امامت او بودند که در زمان پیامبر (ص) و پس از ان وجود داشتند . اولین کسانی که در اسلام به اسم شیعه نامیده شدند مقداد ، سلمان فارسی ، ابوزر و عمار و یاسر بودند

4- شهرستانی :  الشیعه هم الذین شایعو ا علیا علی (رض الله عنه ) الخصوص و قالو با امامه و خلافته نصا و وصایتا اما جلیا و اما خفیا و اعتقد وا ان الامامه لا تخرج من اولاده وان خرجت فبظلم یکون من غیره او بتقیه من عنده ( ملل و والنحل ج 1 ص 131)

5 – ابن هزم : ومن وافق الشیعه فی ان علیا افضل الناس بعد رسول الله و احقهم بالامامه و لده من بعدی و هو شیعی ٌ و ان خالفهم فی ما ذکرنا و لیس شیعه ( الفصل ج 2 ص 313)   

نشات تشیع

نظریات گوناگون در خصوص نشات  التشیع

1 - سقیفه  بنی  ساعده

2- زمان خلافت عثمان ( عبدالله بن سبا ؛ این دسته معتقد هستند که نشات تشیع یهودی است )

3- حکومت علی  (ع)

4 – واقعه عاشورا 5- نظر شیعه : منشا تشیع مصادف است با صدر اسلام یعنی از زمان گفتن کلمه قولوا لا اله الله شیعه را نیز پیامبر بیان کردند و رو می کنند به علی و میفرمایند: یا علی انت و شیعتک فی الجنه }

نگاهی به زندگانی امام جواد علیه السلام

آگاهیهای تاریخی درباره زندگی امام جواد علیه السلام چندان گسترده نیست؛ زیرا افزون بر آن که محدودیتهای سیاسی همواره مانع از انتشار اخبار مربوط به امامان معصوم علیه السلام می گردید، تقیه و شیوه های پنهانی مبارزه که برای " حفظ امام و شیعیان از فشار حاکمیت" بود، عامل مؤثری در عدم نقل اخبار در منابع تاریخی است. افزون بر آن، زندگی امام جواد علیه السلام چندان طولانی نبوده است که اخبار فراوانی هم از آن در دسترس ما قرار گیرد.  و نیز گفتنی است، زمانی که امام رضا علیه السلام به خراسان برده شد، هیچ یک از اعضای خانواده خود را به همراه نبرد و در آنجا تنها زندگی می کرد. و از اخبار مربوط به شهادت امام رضا علیه السلام چنین بر می آید که امام جواد علیه السلام آن هنگام در مدینه اقامت داشت و تنها برای غسل پدر و اقامه نماز به آن حضرت در طوس حضور یافت. هنگامی که مأمون بعد از شهادت امام رضا علیه السلام در سال 204 به بغداد بازگشت، از ناحیه حضرتش اطمینان خاطر پیدا کرده بود، ولی این را می دانست که شیعیان پس از امام رضا علیه السلام فرزند او را به امامت خواهند پذیرفت و در این صورت خطر همچنان بر جای خود خواهد ماند. او سیاست کنترل امام کاظم علیه السلام توسط پدرش را- که او را به بغداد آورده و زندانی کرده بود- به یادداشت و با الهام از این سیاست، همین رفتار را با امام رضا علیه السلام در پیش گرفت، ولی با ظاهری آراسته و فریبکارانه، به گونه ای که می کوشید نه تنها در ظاهر امر مسأله زندان و مانند آن در کار نباشد، بلکه با برخورد دوستانه، چنین تبلیغ شود که او علاقه و محبت ویژه نیز به ایشان دارد. اینک نوبت امام جواد علیه السلام فرا رسیده بود تا به نحوی کنترل شود. مأمون برای انجام این هدف، دختر خود را به عقد وی درآورد و او را داماد خود کرد. از همین رهگذر بود که مأمون به راحتی می توانست از طرفی امام را در کنترل خود داشته باشد و از طرف دیگر آمد و شد شیعیان و تماس های آنان را با آن حضرت زیر نظر بگیرد. بر اساس برخی نقلها، مأمون پس از ورود به بغداد- در سال204- بلافاصله امام جواد علیه السلام را از مدینه به بغداد فراخواند.(1) افزون بر این، مأمون متهم بود که امام رضا علیه السلام را به شهادت رسانده است. اکنون می بایست با فرزند وی به گونه ای رفتار کند که از آن اتهام نیز مبرّی شود. از روایتی که شیخ مفید از ریان بن شبیب نقل کرده، چنین بر می آید: موقعی که مأمون تصمیم به ازدواج ام فضل با امام جواد علیه السلام گرفت، عباسیان برآشفتند؛ زیرا ترس آن داشتند که پس از مأمون، خلافت به خاندان علوی برگردد، چنانکه درباره امام رضا علیه السلام هم به سختی دچار همین نگرانی شده بودند.(2) ولی به طوری که از دو روایت فوق برمی آید، آنان مخالفت خود را به گونه دیگری وانمود کرده و گفتند: دختر خود را به ازدواج کودکی درمی آورد که :" لَم یتَفَقَّهُ فی دینِ الله ولا یعرف حلاله من حرامه ولا فرضاً من سنّته"؛کودکی که تفقه در دین خدا ندارد، حلال را از حرام تشخیص نمی دهد و واجب را از مستحب باز نمی شناسد. مأمون در مقابل این برخورد، مجلسی برپا کرد و امام جواد علیه السلام را به مناظره علمی با یحیی بن اکثم، بزرگترین دانشمند و فقیه سنی آن عصر، فراخواند تا بدین وسیله مخالفان و اعتراض کنندگان عباسی را به اشتباه خود آگاه کند.(3) این در حالی بود که بنا به این دو روایت، هنگام عقد ازدواج ام فضل با امام جواد علیه السلام هنوز به آن حضرت " صبی" اطلاق می شده است.                                                                                                               مکتب علمى امام جواد علیه السلام

مى‏دانیم که یکى از ابعاد بزرگ زندگى ائمه ما، بعد فرهنگى آنها است. این پیشوایان بزرگ هرکدام درعصر خود فعالیت فرهنگى داشته در مکتب خویش شاگردانى تربیت مى‏کردند و علوم و دانشهاى خود را توسط آنان در جامعه منتشر مى‏کردند، اما شرائط اجتماعى و سیاسى زمان آنان یکسان نبوده است، مثلا در زمان امام باقرعلیه السلام و امام صادق علیه السلام شرائط اجتماعى مساعد بود و به همین جهت دیدیم که تعداد شاگردان و راویان حضرت صادق علیه السلام بالغ برچهار هزار نفر مى‏ شد، ولى از دوره امام جواد تا امام عسکرى علیه السلام به دلیل فشارهاى سیاسى و کنترل شدید فعالیت آنان از طرف دربار خلافت، شعاع فعالیت آنان بسیار محدود بود و ازاین‏ نظر تعداد راویان و پرورش یافتگان مکتب آنان نسبت ‏به زمان حضرت صادق علیه السلام کاهش بسیار چشمگیرى را نشان مى‏دهد. بنابراین اگر مى‏خوانیم که تعداد راویان و اصحاب حضرت جوادعلیه السلام قریب صد و ده نفر بوده‏اند (4) و جمعا 250 حدیث از آن حضرت نقل شده (5) ، نباید تعجب کنیم، زیرا از یک سو، آن حضرت شدیدا تحت مراقبت و کنترل سیاسى بود و از طرف دیگر، زود به شهادت رسید و به اتفاق نظر دانشمندان بیش از بیست و پنج‏ سال عمر نکرد! درعین حال، باید توجه داشت که در میان همین تعداد محدود اصحاب و راویان آن حضرت، چهره‏هاى درخشان و شخصیتهاى برجسته‏اى مانند: على بن مهزیار، احمد بن محمد بن ابى نصر بزنطى، زکریا بن آدم، محمد بن اسماعیل بن بزیع، حسین بن سعید اهوازى، احمد بن محمد بن خالد برقى بودند که هر کدام در صحنه علمى و فقهى وزنه خاصى به شمار مى‏رفتند، و برخى داراى تالیفات متعدد بودند. از طرف دیگر، روایان احادیث امام جوادعلیه السلام تنها در محدثان شیعه خلاصه نمى‏شوند، بلکه محدثان و دانشمندان اهل تسنن نیز معارف و حقایقى از اسلام را از آن حضرت نقل کرده‏اند. به عنوان نمونه «خطیب بغدادى‏» احادیثى با سند خود ازآن حضرت نقل کرده است. (6) هم چنین حافظ «عبد العزیز بن اخضر جنابذى‏» در کتاب «معالم العترة الطاهرة‏» (7) و مؤلفانى نیز مانند: ابو بکر احمد بن ثابت، ابواسحاق ثعلبى، و محمد بن مندة بن مهربذ در کتب تاریخ و تفسیر خویش روایاتى از آن حضرت نقل کرده‏اند. (8)

 نحوه شهادت حضرت   درباره آمد و شد امام در مدینه و احترام مردم نسبت به آن حضرت، اطلاعات مختصری در پاره ای از روایات آمده است.(9)فراخوانی آن حضرت به بغداد، در سال 220، توسط معتصم عباسی، آن هم درست در همان اولین سال حکومت خود، نمی توانست بی ارتباط با جنبه های سیاسی قضیه باشد. به ویژه که درست همان سال که حضرت جواد علیه السلام به بغداد آمد، رحلت کرد؛ این در حالی بود که تنها 25 سال از عمر شریفش می گذشت. عناد عباسیان با آل علی علیه السلام به ویژه با امام شیعیان که در آن زمان جمعیت متنابهی تابعیت مستقل آنها را پذیرفته بودند، شاهدی است بر توطئه حکومت در شهادت امام جواد علیه السلام. همچنین خواستن آن حضرت به بغداد و درگذشت وی در همان سال در بغداد، همگی شواهد غیرقابل انکاری بر شهادت آن بزرگوار به دست عوامل عباسی می باشد.

مرحوم شیخ مفید، با اشاره به روایتی درباره مسمومیت و شهادت امام جواد علیه السلام، رحلت آن حضرت را مشکوک دانسته است.(10) بنا به روایت مستوفی، عقیده شیعه بر این است که معتصم آن حضرت را مسموم نموده است.(11)پاره ای از منابع اهل تسنن، اشاره بر این دارند که امام جواد علیه السلام به میل خود و برای دیداری از معتصم عازم بغداد شده است.(12) در حالی که منابع دیگر، حاکی از آنند که معتصم به ابن زیات مأموریت داد تا کسی را برای آوردن امام به بغداد بفرستد.(13) ابن صبّاغ نیز با عبارت" اِشخاص المعتصم له من المدینة"(14) این مطلب را تأیید کرده است. مسعودی روایتی نقل کرده که بنابر آن، شهادت آن حضرت به دست ام فضل، در زمانی رخ داده که امام از مدینه به بغداد نزد معتصم آمده بود.(15) ام فضل پس از شهادت امام، به پاس این عمل خود به حرم خلیفه پیوست.(16) این نکته را نباید از نظر دور داشت که ام فضل در زندگی مشترک خود با امام جواد علیه السلام از دو جهت ناکام مانده بود:نخست آن که از آن حضرت دارای فرزندی نشد.
دوم آن که امام نیز چندان توجهی به وی نداشت . ام فضل یک بار (گویا از مدینه) نامه ای نگاشت و از امام نزد مأمون شکایت کرد و از این که امام چند کنیز دارد گله نمود، ولی مأمون در جواب او نوشت:ما تو را به عقد ابوجعفر درنیاوردیم که حلالی را بر او حرام کنیم، دیگر از این شکایتها نکن.(17) به هر حال، ام فضل پس از مرگ پدر، امام را در بغداد مسموم کرد و راه یافتن او به حرم خلیفه و برخورداری از مواهب موجود در آن، نشانی از آن است که این عمل به دستور معتصم انجام شده است.(18) و بالاخره امام جواد علیه السلام به شهادت رسید و حرم مطهر ایشان در کاظمین عراق قرار دارد که ملجا و پناهگاه عاشقان ایشان است .

 پی نوشت ها  - الحیاة السیاسیة للامام الجوادعلیه السلام، ص 65

2- الارشاد، ص 319.

 - همان، صص319-320.

 

4- شیخ طوسى، رجال، الطبعة الاولى، نجف، منشورات المکتبة الحیدریة، 1381 ه. ق، ص 397-409. مؤلف «مسند الامام الجواد» تعداد یاران و شاگردان امام جواد را 121 نفر مى‏داند (عطاردی، شیخ عزیز الله، مسند الامام الجواد، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضاعلیه السلام، 1410 ه. ق) و قزوینى آنها را جمعا 257 نفر مى‏داند (قزوینی، سید محمد کاظم، الامام الجواد من المهد الى اللحد، الطبعة الاولى، بیروت، مؤسسة البلاغ، 1408 ه. ق)

 

5- آقاى عطاردى در مسند الامام الجواد با احصائى که کرده مجموع احادیث منقول از پیشواى نهم را در زمینه‏هاى مختلف فقهى، عقیدتى، اخلاقى، و... ، تعداد مذکور در فوق ضبط کرده است.

 

6- تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتاب العربی،ج3، صص54 و55.

 

7- امین، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات،1403 ه. ق،ج2، ص 35.

 

8- ابن شهرآشوب،قم،المطبعة العلمیة،ج 4، ص384.

 

9- الکافی، ج1، صص492-493.

 

10- الارشاد، ص 326.

 

11- تاریخ گزیده ، صص 205-206.

 

12- الائمه الاثنی عشر، ابن طولون، ص 103؛ شذرات الذهب، ج2، ص 48.

 

13- بحارالانوار، ج50، ص8.

 

14- الفصول المهمه، ص 275.

 

15- مروج الذهب، ج3، ص 464.

 

16- الائمة الاثنی عشر، ابن طولون ص 104، الفصول المهمه، ص 276. ام فضل، خواهرزاده معتصم بود.

 

17- الارشاد، ص 323.

 

18- الکافی، ج 1، ص 323.